Kıdem Tazminatı Yükümlülüğünde Aktüeryal Yaklaşım

Kıdem Tazminatı Yükümlülüğünde Aktüeryal Yaklaşım

13.04.2016

Uluslararası Muhasebe Standartları (IAS 19) ve Türk Muhasebe Standartları (TMS 19) kapsamında işverenin çalışanı işten çıkarması veya çalışanın belirli koşullarda işten kendi isteği ile ayrılması veya vefatı halinde sağlanan faydalardan birisi olan kıdem tazminatı yükümlülüklerine istinaden ayrılması gereken karşılıkların aktüeryal yöntemlere göre belirlenmesi ve muhasebeleştirilmesine olanak sağlanmasıdır.

Kıdem Tazminatlarının işletmeye ekonomik yararlar sağlayan bir özelliği olmadığından derhal gider olarak muhasebeleştirilmesi gerekir. Aylık olarak bilanço ve gelir/gider tablolarının oluşturulduğu durumlarda ise aylık bazlı kıdem tazminatı karşılığının aktüeryal olarak hesaplanması ve ayrılan karşılıkların buna göre belirlenmesi tutarlı bir yaklaşımdır.

Burada ortaya çıkan bazı genel zorlukları söyle sıralayabilirim:

• Kıdem tazminatı ile ilgili mevzuatı ve içtihatı takip etmek,
• İşletmede kıdem tazminatını etkileyen demografik dinamikleri takip etmek (örneğin evlilik, askerlik, 15 yıl/3600 gün nedeniyle kıdem tazminatı ne kadar sıklıkta alınıyor, insanlar hangi yaşta hangi oranlarda işten ayrılıyor ve hangi yaşlarda emekli olacak vb.)
• UMS (uluslararası muhasebe standartlarını) takip etmek ve değişiklikleri uygulamak,
• Makul ıskonto ve maaş artış oranını (ekonomik varsayımları) belirlemek.

Kıdem Tazminatı Yükümlülüğünün bir Aktüer Tarafından Hesaplanmasının Avantajları

Aktüerlik, doktorluk gibi örgütlü bir meslek grubudur. Aktüerler rassallıkla ve finansla ilgili tüm konularda etkin olmakla birlikte, hayat aktüerleri insanların, doğum, ölüm, hastalık, sakatlık, emeklilik gibi yaşamını etkileyen öngörülebilir veya rassal olayları incelerler. Gelişmiş ülkelerde en saygın meslek gruplarından olan aktüerler maalesef ülkemizde yeterli ilgiyi göremiyor.

İşletmenin kıdem tazminatı karşılıklarının bir aktüer tarafından hesaplanması aşağıdaki avantajları beraberinde getiriyor:

• Hesaplamalar kişi bazlı ve tüm çalışanlar için ayrı ayrı yapıldığından farklı kar merkezleri, üretim birimleri, bölgeler veya farklı unvan kategorileri için gruplaştırma yapılması ve tabloların buna göre oluşturulması mümkün olabilmektedir.
• Uluslararası standartlara göre hazırlanan sonuç tabloları (Muhasebe Tabloları veya Disclosures) özellikle uluslararası şirketlerin tek çatı altında yapılan raporlama sisteminde (Konsolidasyonlarda) finansçılar için kolaylık sağlamaktadır.
• Kıdem Tazminatı Yükümlülüğünün aktüeryal bakış açısına göre rapor edilmesinin önemli katkılarından biri de muhasebeleştirilme süreçlerine olmaktadır. Özellikle yükümlülüğün rapor edilmesinde yer alan gelir-gider ve özsermaye kalemleri doğru bir şekilde kullanılmaktadır.
• Firmaya özgü yurtiçi ya da yurtdışı raporlamalarda kullanılan formaların doldurulmasında, aynı dil konuşulduğundan kolaylık sağlanmaktadır.
• Kıdem Tazminatı Yükümlülüğüne ilişkin aktüeryal değerleme projelerinde; çalışan verileri, planın aktüeryal karşılığını etkileyecek tüm faktörler ve parametreler azami ölçüde dikkate alınarak daha sağlıklı ve güncel finansal ve demografik varsayımların kullanılması sağlanmaktadır.
• Kıdem Tazminatı Yükümlülüğü aktüeryal değerlemesine konu olan örneğin; işten çıkarma, askerlik ve evlilik hak edişlerine ait istatistikler dikkate değer bir sonuç verir ise bu oranlar aktüeryal değerlemelerde hesaplanabilmektedir.
• 08 Eylül 1999 öncesi Sosyal Güvenlik Sisteme giriş yapmış, sistemde 15 yılını ve 3600 prim gün sayısı doldurmuş, dolayısıyla yaş dışındaki diğer emeklilik şartlarını yerine getirmiş olan çalışanların emeklilik sebepli kıdem tazminatı talepleri de, yeterli veri sağlandığı takdirde hesaplamalarda dikkate alınabilmektedir.
• Sunulacak aktüeryal değerleme raporunun detayında, aktüeryal değerlemenin tüm adımlarına ilişkin çalışan istatistikleri, hesaplama metodolojisi, muhasebe tabloları gibi detaylı bilgiler paylaşılmaktadır.
• İşletmelerin iç ve dış denetim birimlerinin taleplerine istinaden, kişi bazlı yükümlülük rakamları, duyarlılık analizleri ve aktüeryal kazanç/kayıp rakamının açıklaması paylaşılabilmektedir.
• Aktüeryal değerleme projelerinde, demografik yapıda emekliliği geçmiş ve/veya kısa dönem içinde emekli olacak çalışanların yükümlülük içindeki ağırlığı dikkate değer ise nakit akışına ilişkin bilgilendirilme mümkün olmaktadır.
• Aktüeryal değerleme raporu, sicile kayıtlı bir Aktüer tarafından imzalanacağından, bu durum özellikle halka açık işletmelerin denetim süreçlerini rahat geçirmelerini sağlamaktadır.

Aktüeryal Bugünkü Değer Kavramı

Bugün mü 100 TL’niz olmasını isterdiniz yoksa yılsonunda mı? Tabi ki bugün! Dolayısıyla bugünkü parayı bir yıl sonraki paradan daha değerli kılan bir “zaman faktörü” var.

Şekil 1. Paranın zaman değeri

Öte yandan, şu anda 60 yaşında olan bir kişiye 1 sene sonunda (61 yaşına gelince) hala yaşıyorsa 1 TL ödeneceğini varsayalım. Bunun için şu anda cebimizde kaç TL olması gerekir?

Burada ikili bir etki var: Hem 60 yaşındaki kişinin bir sene daha yaşaması olasılığını hem de o günkü 1 TL’nin bugünkü değerini bir arada düşünmemiz gerekli. İşte aktüeryal bugünkü değer kavramı bu ikisinin ileriye doğru her yıl hesaplanması ile oluşuyor (kıdem tazminatı için en fazla emeklilik tarihine kadar). Burada “yaşama” derken illa ki vefat aklımıza gelmesin. Kişinin herhangi bir nedenle işletmeden ayrılmış olması (vefat dahil) kişinin işletmedeki yaşamının sona ermesi anlamına geleceğinden bir ihtimal dahilinde kıdem tazminatı yükümlülüğü oluşacaktır.

Şekil 2. Paranın zaman değeri ve yaşama olasılığı (p60)

Yanı şekilde 60 yaşındaki bir kişiye 5 sene sonra verilecek 1 TL’nin aktüeryal bugünkü değeri ise paranın 5 yıllık zaman değeri (V5) ve 60 yaşındaki bir kişinin 5 sene daha yaşaması olasılığı ile hesaplanıyor (5p60).

Şekil 3. 5 sene sonra ödenecek paranın aktüeryal bugünkü değeri

Kıdem Tazminatında Aktüeryal Değerlemeye Mantığı

Aşağıdaki grafikte “t” anında “x” yaşında olan ve “N” yıl sonra (hala işletmede ise) emekli olarak kıdem tazminatı alarak ayrılacağı kesin olan bir kişinin işletmedeki “yaşam döngüsü” görülmekte. Her yaşta, kişi belli sebeplerle kıdem tazminatını alarak (vefat, işten çıkarma, askerlik, evlilik vb.) ya da almadan (kendi isteğiyle) işten ayrılabilir. Ya da kişi işletmede çalışmaya 1 yıl daha devam edebilir (ta ki emeklilik yaşına gelinceye kadar). Tüm yıllarda belli olasılıklarla kıdem tazminatı yükü oluşmaktadır. İşte kıdem tazminatının aktüeryal karşılığı her yıl bu olasılıklarla oluşan yükümlülüğün bugünkü değere çekilmiş halidir. (Emekli olup çalışmaya devam edenler, “İstisnalar” başlıklı ayrı bir yazı konusu olacak)

Şekil 4. Kıdem tazminatı yükümlülüğünün aktüeryal bugünkü değeri

Muhasebe Tablolarında Gösterim

Aşağıdaki grafikte sene sonu ve bir sonraki senenin tahmini görünüyor. Buna göre, hem yıl sonundaki yükümlülük için karşılık ayırmak hem de bir sonraki yıl içinde oluşacak maliyetleri tespit etmek mümkün oluyor.

Şekil 5. Kıdem tazminatı yükümlülüğünün muhasebe karşılığı

Aktüeryal Olmayan Değerlemeler (Şablon Konusu)

Uygulamalara baktığımızda birçok şirketin, bazı şablonlara veri girerek kıdem tazminatı yüklerini hesaplama yoluna gittikleri görülmekte. Bu yöntem her ne kadar kolay ve “alışılmış” bir yöntem olsa da, uzun vadede sürdürülebilir olduğunu söylemek güç.

Bunun nedenlerini şöyle sıralayabiliriz:

1. Şablonlar genellikle zaman içinde güncellenmemektedir, ilk hazırlayanla ilişkimiz genellikle yoktur.
2. “En orta” yoldan gitmektedir. Yani şirketinize özel bir şey yapma imkanı yoktur.
3. Genellikle sadece emeklilik anındaki yükümlülüğü alır, aradakiler ıskalanır.
4. Herkes için ve her yaş için aynı demografik özellikleri kullanır. Oysa mavi yaka ile beyaz yakanın ayrılma oranları farklı, 25 yaş ile 50 yaşındaki bir işçinin ayrılma oranları yine birbirinden farklıdır.
5. Aktüeryal değerlemede, işyerinde kalma ihtimaliyle paranın zaman değeri komütasyon tablolarıyla yıl yıl hesaplanırken, şablonlarda bu etkiler tek tek hesaplanarak en sonda birbiriyle çarpılmaktadır.
6. Varsayım ve yöntem seçimi için emek ve zaman harcamak gereklidir.
7. Kişi bazlı yükümlülük ile cari yıl maliyetleri hesaplamak zordur.
8. Buradan IAS19’a göre muhasebe tablosunu oluşturmak emek ve zaman ister.

Örnek Çalışma Üzerinden Farklar

Bir örnek üzerinden aktüeryal değerleme ile şablon değerlemesi arasındaki farkları açıklamak için; aynı kişi grubunu (23 farklı yaşta çalışan), aynı finansal varsayımlar ve aynı ortalama işten ayrılma oranı kullanarak iki farklı yöntemle hesapladık.

Şablonla hesaplama yönteminde, yüksek yaştaki ve emekli çalışanlar için yükümlülük aktüeryal hesaplara göre daha yüksek çıkarken, genç çalışanlar için yükümlülük rakamları şablonlarda daha düşük çıkmaktadır. Aşağıdaki grafikte yaşa göre eksik hesaplama yüzdesi verilmektedir.

Şekil 6. Örnek şablon ile hesaplanan eksik yükümlülük

Adendum’un Bu Konudaki Hizmetleri

Adendum olarak, yukarda belirtilen tüm detayları kullanarak aktüeryal kıdem tazminatı ve benzer çalışan faydaları için karşılıkları ve cari yıl maliyetlerini aktüeryal olarak ve TMS19 (IAS19) standartlarında hesaplıyor, İngilizce ve/veya Türkçe rapor eşliğinde ve aktüer imzasıyla sunuyoruz. Ayrıca, demografik ve ekonomik varsayımlarda işletmenin dinamiklerini de dikkate alarak önerilerde bulunuyor, müşterilerimiz için en hassas karşılıkları ayırmak üzere çalışıyoruz.